ماینینگ، کاهش بارندگی یا گرمای زودهنگام؛ دلیل قطع برق چیست؟
قطع برق در سال‌های اخیر به روالی نسبتا ثابت در ایران تبدیل شده است؛ بااین‌حال در یک سال گذشته، موضوع جدیدی به‌عنوان عامل خاموشی‌ها مرتب مطرح می‌شود: استخراج رمزارز. ازآنجاکه استخراج رمزارز در ایران از سال ۱۳۹۸ به‌عنوان صنعت شناخته شد، تمام مراحل استخراج، از تهیه و خرید دستگاه استخراج گرفته تا نحوه و زمان بهره‌گیری از انرژی و حتی فروش بیت‌کوین استخراجی، زیرنظر قانون انجام می‌شود.
بهار امسال هم وزیر نیرو چند عامل را دلیل قطعی برق عنوان کرد: کاهش بارندگی و کاهش ظرفیت نیروگاه‌های برق‌آبی، گرمای زودهنگام و استفاده بیشتر از وسایل سرمایشی و استخراج غیرقانونی رمزارز؛ عواملی که با بررسی دقیق‌تر، چندان در خاموشی مکرر تأثیرگذار به‌نظر نمی‌رسند.
کاهش بارندگی و گرمای هوا چقدر در کمبود برق تأثیر می‌گذارد؟
طبق اعلام شرکت توانیر، نیروگاه‌های برق‌آبی کمتر از ۱۵ درصد از کل انرژی برق کشور را تأمین می‌کنند و امسال این نیروگاه‌ها بهدلیل کاهش ۴۰ درصدی بارندگی، ۴۰۰۰ مگاوات برق کمتری تحویل شبکه داده‌اند؛ درنتیجه وظیفه تأمین برق بر دوش نیروگاه‌های حرارتی افتاد. گفتنی است ظرفیت فعلی تولید برق در کشور حدود ۸۵ هزار مگاوات و تولید برق عملی هم حدود ۶۰ هزار مگاوات است؛ البته وزارت نیرو وظیفه دارد ظرفیت تولید برق را سالانه ۵۰۰۰ مگاوات بیشتر کند. باتوجه‌به افزایش جمعیت و گسترش صنایع، در برنامه توسعه کشور بر این موضوع تأکید شده است.
اگر به‌خاطر بیاورید، زمستان سال گذشته نیز قطع مکرر برق را شاهد بودیم. آن زمان می‌شنیدیم که آلودگی شدید هوا بهدلیل مصرف زیاد برق دوباره بهدلیل استخراج رمزارزها رخ می‌دهد. دولت می‌گفت برای تأمین برق با مشکل روبه‌رو شده و برای تولید برق کافی به سوزاندن مازوت روی آورده است. در هر دو بازه زمانی، وزارت نیرو به «غافلگیرشدن» در پیک مصرفی برق اذعان می‌کند؛ حال‌آنکه وضعیت ماه و سال‌های پیشین و البته آمار و اطلاعاتی که در وب‌سایت وزارت نیرو مشاهده‌پذیر است، پیش‌بینی پیک مصرف هر ماه را کاملا ممکن می‌کند.
وزیر نیرو پس از فراخوانده‌شدن به مجلس برای پاسخ‌گویی درباره قطع برق اعلام کرد:
تحلیل کردیم که ۹ درصد افزایش مصرف برق به دستگاه‌های سرمایشی، ۲۰۰۰ مگاوات به دستگاه‌های استخراج رمزارز، ۲۰۰۰ مگاوات به رشد مصرف در صنایع بزرگ و افزایش حدود یک‌میلیون مشترک سالانه و اندکی به استفاده زودتر از چاه‌های آب کشاورزی به‌منظور تأمین آب موردنیاز بهدلیل خشک‌سالی‌ها مربوط است.
نتیجه: باتوجه‌به سهم اندک نیروگاه‌های برق‌آبی در تولید برق کشور، بعید است عامل اصلی کمبود برق گرمای هوا و کاهش بارندگی باشد.
استخراج رمزارز چقدر در خاموشی‌ها تأثیرگذار است؟
وزارت نیرو سال گذشته گفت استخراج قانونی رمزارزها ۳۰۰ مگاوات برق مصرف می‌کند. آن زمان گفته شد میزان برق مصرفی برای استخراج غیرقانونی نیز همین میزان است؛ یعنی به‌طورکلی ۶۰۰ مگاوات برق برای ماینینگ در کشور مصرف می‌شود. با افزایش ارزش رمزارزها و گسترش استفاده از دستگاه‌های استخراج، وزارت نیرو به قیمت‌گذاری‌های متنوع برای ماینینگ روی آورد. به‌علاوه، استفاده از دستگاه‌های استخراج در برخی اوقات سال بهدلیل مصرف زیاد برق ممنوع شد.
این اقدامات نتیجه‌ای جز زیرزمینی‌شدن فعالیت استخراج‌کنندگان نداشت. درواقع، علاقه‌مندان به صنعت استخراج رمزارز ترجیح دادند به‌جای پرداخت هزینه‌های متعدد به وزارت نیرو و پیروی از قوانین سخت‌گیرانه، به‌صورت پنهانی فعالیت کنند، تا جایی که گفته می‌شود بیش از ۷۰ درصد ماینینگ کشور غیرقانونی است. درنتیجه، اکنون نمی‌توان میزان استخراج رمزارزها در ایران را تخمین زد. اگر مصرف ۳۰۰ تا ۷۰۰ مگاوات برق برای ماینینگ را در نظر بگیریم، سهم این صنعت در استفاده از برق کشور ۱ درصد می‌شود.
شرکت تحقیقات بلاک‌چین الیپتیک ماه گذشته در گزارشی اعلام کرد حدود ۴/۵ درصد استخراج بیت‌کوین کل دنیا در ایران انجام می‌شود. همچنین، آمار دانشگاه کمبریج که میزان برق مصرفی برای ماینینگ را به‌طور مداوم محاسبه می‌کند، نشان می‌دهد مصرف برق شبکه بیت کوین در کل دنیا ۱۳۰۸۱ مگاوات است. با قراردادن این اعداد درکنارهم، باز‌هم سهم ایران از برق مصرفی ماینینگ، رقمی بیش از ۷۰۰ مگاوات نمی‌شود.
نتیجه: سهم ۱ درصدی ماینینگ ارزهای دیجیتال در مصرف برق کشور قاعدتا نباید باعث ایجاد بحران کمبود برق شود. اگر حتی مصرف برق استخراج‌کنندگان را دو برابر تمام آمارهای داخلی و جهانی در نظر بگیریم، این میزان درمقابل ظرفیت تولید بیش از ۸۰ هزار مگاوات برق کشور به‌صورت سالانه، نباید به شبکه برق فشار وارد بیاورد و وضعیت بحرانی ایجاد کند.
چه عواملی واقعا باعث خاموشی‌ها شده است؟
وزیر نیرو چند روز پیش در مجلس گفت خشک‌سالی‌ها، کمبود آب برای تولید برق، افزایش زودهنگام دما و استخراج غیرقانونی رمزارزها دلیل افزایش ۲۵ درصدی مصرف انرژی درمقایسهبا سال گذشته است. رضا اردکانیان افزود حدود ۳۵۰۰ مگاوات کاهش ظرفیت تولید برق داشتیم و گرمای زودرس باعث شد عملکرد نیروگاه‌ها با مشکلاتی مواجه شود. به‌گفته وی، ۱۰ درصد از انرژی مصرف تولیدی رمزارزهای کل جهان متعلق به ایران است که این میزان به‌معنای ۲۰۰۰ مگاوات انرژی برق است؛ آماری که طبق هیچ بررسی و آمار معتبری تأیید نمی‌شود.
دراین‌میان، فعالان حوزه رمزارزها دلایل دیگری را عامل خاموشی‌ها می‌دانند و معتقدند بودجه وزارت نیرو و آمارهای اعلامی آن مطابقت ندارند. مسیح علوی، عضو کمیسیون رمزارز و بلاک‌چین سازمان نظام صنفی رایانه‌ای، می‌گوید اتلاف زیاد برق و بدهکاربودن وزارت نیرو و انجام‌نشدن تعمیرات اساسی نیروگاه‌ها دلایل اصلی کمبود برق هستند و قرار نیست به این زودی رفع شوند.
شبکه توزیع برق بسیار فرسوده کشور به ترمیم یا تجهیز با وسایل نو نیاز دارد که در سال‌های اخیر، وزارت نیرو توجهی به این حوزه نکرده است؛ درنتیجه، سالانه ۷۰۰۰ تا ۸۰۰۰ هزار مگاوات اتلاف در شبکه توزیع برق ایران رخ می‌دهد؛ یعنی حدود ۱۰ برابر بیشتر از انرژی مصرفی تمام استخراج‌کنندگان کشور.
ناگفته نماند نیروگاه‌های خصوصی بیشترین میزان برق را در کشور تولید می‌کنند؛ اما وزارت نیرو ۳۰ هزار میلیارد تومان بدهی به آن‌ها دارد. با پرداخت‌نشدن هزینه نیروگاه‌ها، آن‌ها توان انجام تعمیرات و ارتقا و درنتیجه، افزایش ظرفیت را نخواهند داشت.
عضو کمیسیون رمزارز سازمان نصر به زومیت می‌گوید برای رفع مشکل بدهی‌های وزرات نیرو، راه‌حل‌های متعددی پیش روی این وزارتخانه گذاشته شده است؛ اما در سال‌های گذشته، اعتنایی به این پیشنهاد‌ها نشده. برای مثال، می‌توان در زمستان که پیک مصرف برق بسیار کم است، از ظرفیت نیروگاه‌های آماده‌به‌کار که بهدلیل بی‌نیازی به تولید برق بیشتر خاموش هستند، برای تأمین انرژی مزرعه‌های استخراج رمزارز استفاده کرد. این مزرعه‌ها با قرارگرفتن درکنار نیروگاه‌ها، حتی می‌توانند بدون اینکه وارد شبکه توزیع برق شوند و به آن فشاری بیاورند، به کاربر نهایی‌شان برسند و مسئله اتلاف انرژی به صفر برسد.
در نمونه‌ای دیگر، برخی نیروگاه‌ها که وزارت نیرو دیگر از آن‌ها خرید تضمینی نمی‌کند، می‌توانستند به مزرعه‌های استخراج برق بفروشند و مجدد به بهره‌برداری برسند. بااین‌حال، وزیر نیرو قرارداد خرید تضمینی بسیاری از نیروگاهای برق پراکنده را امضا نکرد و تأمین برق موردنیاز مزارع را فقط از نیروگاه‌های تازه‌تأسیس یا تجدیدپذیر مجاز اعلام کرد. همچنین، دسترسی مصرف‌کنندگان به بورس انرژی هم گرفته شده و با ایجاد نوعی انحصار، استخراج‌کنندگان از این فرصت نمی‌توانند استفاده کنند.
مقاله‌های مرتبط:
وزارت نیرو در جایی هم مشخص نکرده است که تعرفه‌های استخراج رمزارز دقیقا صرف چه شده و چرا حتی بخشی از آن برای رفع مشکلات شبکه توزیع هزینه نشده است. حال‌آنکه دستور به قطع برق مزارع در‌حالی‌که این حوزه جزو صنایع محسوب می‌شود، ضرر و زیان شدیدی به این بخش وارد کرده و کسی هم پاسخ‌گوی این خسارات نیست. این موضوع در حالی رخ می‌دهد که اگر صنعت قانونی دیگری در کشور متحمل ضرر می‌شد، امکان نداشت نیروهای فعال آن بخش به‌سادگی از کار بیکار شوند و حتی بیمه بیکاری دریافت نکنند.
این موضوع را باید درکنار حقیقتی دیگر هم قرار داد و آن هم سودده‌بودن استخراج رمزارز درمقایسهبا صنعت‌های زیادن‌ده متعدد در کشور از آلومینیوم و سیمان گرفته تا فولاد و خودروسازی است. درواقع، سودآوری این صنعت فقط به‌نفع استخراج‌کننده نیست و صنایع وابسته خود مانند صنعت برق را منتفع می‌کند و چرخ اقتصادی کشور را به‌حرکت درمی‌آورد. حال‌آنکه برعکس این ماجرا در حال رخ‌دادن است و بهدلیل قطعی‌های دستوری و قیمت‌گذاری‌های نادرست، استخراج‌کنندگان در حال کوچ از ایران هستند.
با خاموش‌شدن برق مزارع در هفته‌های اخیر، همچنان قطع برق را شاهد هستیم و جداول خاموشی احتمالی شهرها نیز هر روز منتشر می‌شود. ظاهرا قطع برق گسترده اداره‌ها و صنایع دیگر نیز نتوانسته کمبود برق را جبران کند و قطع برق مناطق مختلف در روزهای آتی اصلا دور از انتظار نیست. این اتفاق‌ها شک و ابهام درباره درستی گفته‌های وزارت و وزیر نیرو را تقویت می‌کنند.
آیا مصرف بی‌رویه عامل کمبود برق و خاموشی‌ها است؟
ازجمله مظنونان همیشگی پرونده‌های کمبود منابع، «مردم» یا دقیق‌تر «مصرف بی‌رویه و اسراف» شهروندان عادی است؛ اما آیا ایرانی‌ها بیشتر از مردم سایر کشورهای دنیا الکتریسیته مصرف می‌کنند؟
براساس آمار EIA، ایرانی‌ها با مصرف سرانه ۳۵۰ وات یا ۳۰۷۲ کیلووات‌ساعت به‌ازای هر نفر، ازلحاظ مصرف سرانه الکتریسیته کمتر از میانگین جهانی و در رتبه ۹۴ جهان قرار دارند. این یعنی مصرف سرانه برق ایران سه تا چهار برابر از کشورهای توسعه‌یافته‌ای مانند فنلاند، کانادا، آمریکا و کره نوبی کمتر است. حتی کشورهایی مانند گرجستان و بوتان و قبرس که ازلحاظ منابع و ذخایر انرژی و صنایع پرمصرف با ایران مقایسه‌شدنی نیستند، مصرف سرانه الکتریسیته‌شان بیشتر از ایران است. بنابراین به‌نظر نمی‌رسد مردم ایران و عادات مصرفی آن‌ها دلیل اصلی کمبود برق باشد.
وضعیت انرژی در ایران روز‌به‌روز وخامت بیشتری پیدا می‌کند و خاموشی‌های برق احتمالا سال‌های آینده هم ادامه پیدا می‌کند؛ چراکه وزارت نیرو با بدهی بیش از ۶۰ هزار میلیارد تومان، تحویل وزیر بعدی دولت خواهد شد و معضل انجام‌نشدن تعمیرات دوره‌ای نیروگاه‌ها تا مدت‌ها گریبان وزارت نیروی دولت آینده را خواهد گرفت.
درنهایت، تمامی دلایل اشاره‌شده در این مقاله چنین القا می‌کنند که وزارت نیرو اخبار ضدونقیض و نادرستی برای منحرف‌کردن افکار عمومی از سو‌ء‌مدیریتش در تولید برق منتشر می‌کند.
