در ساختار اینترنت و فیلترینگ ایران چه می‌گذرد؟
برخلاف اکثر کشورهای دنیا، اینترنت ایران مالکیت دولتی و خصلت انحصاری دارد. اتصال اینترنت ایران به خارج از کشور در انحصار شرکت ارتباطات زیرساخت است که اینترنت را بین شرکت‌های تأمین‌کننده (FCPها) و اپراتورهای موبایل توزیع می‌کند. در ادامه نیز این شرکت‌ها و اپراتورها اینترنت را بین دیتاسنترها و مردم توزیع می‌کنند.
این انحصار زیرساخت هرچند مزیت‌هایی مانند خرید تجمیعی ایجاد کرده که امکان ارزان‌تر خریدن اینترنت را فراهم می‌کند، اما باعث منحصر شدن گذرگاه‌های اینترنتی به یک نهاد خاص حاکمیتی شده و همین مسئله محدودیت‌هایی را به وجود می‌آورد. به همین دلیل است که در سایر کشورها معمولاً چنین رویکردی وجود نداشته و بازیگران خصوصی نیز می‌توانند در این عرصه فعالیت کنند.
از مقایسه وضعیت سایر کشورها با کشورهای دارای انحصار، مانند ایران، می‌توان نتیجه گرفت که وجود انحصار در زیرساخت‌های تأمین و توزیع اینترنت مطلوب نبوده و به‌ویژه از این نظر که رقابت‌پذیری را کاهش داده و در زمینه سیاست‌گذاری و تنظیم‌گری چالش‌هایی ایجاد می‌کند، مناسب و قابل قبول نیست. همین انحصار در تعیین سیاست‌ها و قوانین می‌تواند امکان بیشتری برای ایجاد محدودیت فراهم کند.
پیش از پرداخت به موضوع فیلترینگ این پرسش مطرح می‌شود که ساختار فنی اینترنت چگونه است که اعمال محدودیت برای آن میسر می‌شود؟
ساختار فنی اینترنت ایران
در ساختار ورود اینترنت به کشور و توزیع آن، درگاه‌های ورودی (gateway) اولین نقطه برای ورود هستند. پس از آن، این ترافیک ورودی ازطریق اپراتورهای ثابت و سیار به کاربران نهایی تحویل داده می‌شود. در همین درگاه‌ها، فایروال‌ها و routerهایی وجود دارند که مشخص می‌کنند چه ترافیکی ارسال شود.
با استفاده از همین فایروال‌ها و routerها می‌توان تعیین کرد کدام سایت‌ها دردسترس باشد، کدام‌یک از آن‌ها از دسترس خارج شود، کدام سایت کند باشد، کدام‌یک اختلال داشته باشند، ترافیک کدام سایت ارزان، گران یا نیم‌بها باشد و کدام سایت هیچ محدودیتی نداشته باشد.
پس از ورود اینترنت به کشور، شرکت‌های تأمین‌کننده و ارائه‌دهنده خدمات اینترنت نهادهای واسطی هستند که ارتباط کاربر با درگاه‌های ورود اینترنت را برقرار کرده و وظیفه مدیریت پهنای باند ارتباطی و برقراری ارتباط سخت‌افزاری و نرم‌افزاری کاربران نهایی را بر عهده دارند و به توزیع اینترنت می‌پردازند.
نقطه تبادل اطلاعات اینترنتی (IXP) بخش مهم دیگری در تبادل ترافیک کشورها است. تمامی تأمین‌کنندگان اینترنت، اپراتورها و مراکز داده به این IXPها متصل هستند و ترافیکی که مبدأ و مقصد داخلی داشته باشد ازطریق آن‌ها تبادل می‌شود. این نقاط تبادل نقش موثری در افزایش کیفیت دسترسی مردم به محتوا و خدمات داخلی دارند. با وجود IXPها نقاط دورافتاده کشور نیز از اینترنت برخوردار می‌شوند، کیفیت اینترنت افزایش پیدا می‌کند و هزینه‌های ارتباطی شهروندان کاهش می‌یابد.
IXP در ایران مدل دولتی یا حاکمیتی دارد و شرکت زیرساخت به دلیل منافع ملی و حمایت از محتوا و خدمات داخلی مسئول ایجاد و ارائه سرویس IXP است. بااین‌حال، به‌کارگیری این سرویس در سایر کشورها به شیوه‌های دیگری، مانند ارائه توسط شرکت‌های خصوصی یا مدل انجمنی نیز انجام می‌شود.
فیلترینگ چطور اعمال می‌شود؟
در معماری انحصاری اینترنت ایران با ابعاد و جنبه‌های فنی مذکور اعمال فیلترینگ تصمیمی حاکمیتی است که از جانب نهادهای مختلف اتخاذ شده و توسط شرکت‌های ارائه‌دهنده اینترنت اعمال می‌شود. به گفته کارشناسان، در ساختار اینترنت ایران هر زمان که قانون‌گذاران اراده کنند می‌توانند تغییراتی در اینترنت به وجود آورند و با هر هزینه‌ای ایجاد اختلال یا اقدام به محدودسازی کنند.
امیر ناظمی، عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، در خصوص چگونگی اعمال فیلترینگ در ایران گفت: «به‌طور کلی، مسئله فیلترینگ پیچیدگی‌هایی داشته و با یک ساختار اداری پیچیده گره خورده؛ به همین دلیل، این مسئله تبدیل به هزارتویی شده که در خدمت سیاست و سیاسی‌بازی قرار گرفته است.»
به گفته او، قوانین و مقررات مربوط به اعمال سیاست‌های محتوایی، مانند اختلال در ترافیک یا فیلترینگ، توسط مراجع بالادستی کشور تعیین می‌شود. او درباره این مراجع بالادستی چنین توضیح داد:
براساس قوانین و مقررات فعلی، مرجع اصلی فیلترینگ، اعم از مسدودسازی یا اختلال، در ایران «کارگروه تعیین مصادیق» است. کارگروهی که دبیرخانه آن در قوه قضائیه (دادستانی) است و ۱۲ عضو دارد که نیمی از آن‌ها دولتی هستند.
ناظمی در ادامه تصریح کرد که در کنار این مرجع کلیدی برای اعمال فیلترینگ مسیرهای دیگری مانند شورای عالی امنیت ملی، شورای عالی فضای مجازی و حکم قضائی، نیز وجود دارد که البته این مسیرها اغلب برای موضوعات بسیار کلان سابقه استفاده دارند.
هرچند عده‌ای شرکت‌های ارائه‌دهنده اینترنت را فاقد نقش مؤثر در اعمال فیلترینگ می‌دانند، اما امیر ناظمی به نقش آن‌ها در جریان اعمال محدودیت اشاره کرده و گفت: «شرکت‌های تأمین‌کننده و ارائه‌دهنده خدمات اینترنت، به‌عنوان نهادهای واسطه، که ارتباط کاربر با درگاه‌های ورود اینترنت را برقرار می‌کنند در ایجاد محدودیت در اینترنت نقش دارند.»
به گفته او، اعمال و اجرای فیلترینگ به‌صورت توزیع‌یافته در دست اپراتورها و شرکت‌های مخابراتی ارائه‌دهنده خدمات اینترنتی است و ازطریق تجهیزات آن‌ها صورت می‌گیرد. بنابراین، این شرکت‌ها در اعمال فیلترینگ نقش ایفا می‌کنند.
ساختارهای فنی در اعمال محدودیت چه نقشی دارند؟
در خصوص راه‌های اعمال محدودیت برای اینترنت عده‌ای به بعضی از موارد و تکنولوژی‌های فنی، مانند نقطه تبادل اطلاعات اینترنتی (IXPها)، فضای ابری و... اشاره می‌کنند؛ اما آیا واقعاً این زیرساخت‌ها و فناوری‌ها در محدودسازی اثرگذار هستند؟
انگیزه‌های اقتصادی، دغدغه بهبود کیفیت اینترنت، پاسخگویی به مسائل امنیتی و تنظیم‌گری از مهم‌ترین دلایل ایجاد و استفاده از IXPها معرفی شده است. علاوه‌براین، سازوکاری ایجاد می‌کند تا داده‌های شهروندان به خارج از کشور درز نکند. این کارکردها باعث شده عده‌ای ایجاد IXPها را در راستای محدودسازی بدانند.
با این وجود، امیر ناظمی معتقد است IXPها مثل هر پدیده دیگری می‌توانند مورد استفاده مثبت یا منفی قرار بگیرند؛ یکی از استفاده‌های غلط، به کار بردن آن‌ها در جهت محدودسازی است؛ اما نمی‌توان IXPها را صرفاً ابزاری برای اعمال محدودیت در نظر گرفت. او در این خصوص تصریح کرد:
این نگاه که IXPها می‌توانند صرفاً مورد سوءاستفاده اقتدارگرایان قرار گیرند پر از اشکال است؛ نه فقط در مورد IXP بلکه درباره هر مسئله‌ای که به توسعه مربوط می‌شود این نگاه درست نیست. برای مثال، وقتی یک کارخانه خودروسازی ایجاد می‌شود و توسعه پیدا می‌کند، آیا این کارخانه می‌تواند مورد استفاده اقتدارگرایانه قرار بگیرد؟ پاسخ بله است.
ناظمی در تشریح این موضوع مثالی را ذکر کرده و گفت: «به لحاظ تاریخی هم که نگاه می‌کنیم، مثلاً کمپانی فولکس‌واگن در جنگ جهانی دوم نقش ایفا کرده و حتی قبل از جنگ و در زمان هیتلر هم برای توسعه نگاه‌های اقتدارگرایانه از آن‌ها استفاده شده و کارکرد داشته است.»
به اعتقاد او، در چنین مواردی همواره فقط بین دو گزینه حق انتخاب وجود دارد. یک گزینه این است که اساساً خودرویی نداشته باشید تا به نگاه‌های اقتدارگرایانه هم کمکی نکند. گزینه دوم این است که خودرویی داشته باشید که منافعی را برای جمع تأمین می‌کند، اما ریسک‌هایی هم می‌تواند داشته باشد و مورد استفاده اقتدارگرایان نیز قرار می‌گیرد.
ناظمی همین مسئله را درباره IXPها نیز صادق دانسته و گفت:
اگر IXP نباشد امکان توسعه اینترنت به شکل امروز وجود نخواهد داشت. بنابراین، یا باید از آن استفاده کرد تا توسعه و رفاه عمومی محقق شود یا به‌خاطر ریسک استفاده از آن توسط اقتدارگرایان به‌طور کلی از آن استفاده نشود که قطعاً منجر به کاهش رفاه عمومی و کیفیت زندگی خواهد شد.
فضای ابری هم می‌تواند ایجاد محدودیت کند
عده‌ای از مردم و به‌ویژه کاربران شبکه‌های اجتماعی در جریان ایجاد و اعمال محدودیت برای اینترنت فضای ابری را یکی از عوامل مؤثر می‌دانند. هرچند عده‌ای دیگر منکر این تاثیرگذاری می‌شوند؛ اما امیر ناظمی به این فناوری نیز نگاهی مشابه نگاه به IXPها را دارد که کارکردهای مثبت و منفی را توامان دارند.
او استفاده عمومی از اینترنت بدون برخورداری از فضای ابری را غیر ممکن دانسته و گفت: «ما اگر از زیرساخت‌های ابری بهره‌مند نبودیم، مردم در جایی مثل سیستان و بلوچستان حتی امکان دیدن فیلم در آپارات، فیلیمو و نماوا را هم نداشتند.» او در تشریح این دیدگاه خود اضافه کرد:
مساحت کشور ما مساحت بزرگی است و فاصله‌مان با دیتاسنترهای اصلی جهانی زیاد است که باعث بروز تأخیر (latency) در اینترنت می‌شود. این تأخیر به لحاظ فیزیکی حدوداً بالای 30 میلی‌ثانیه می‌شد و این یعنی حتی امکان استریمینگ هم وجود نداشت.
نکته بدیهی در خصوص این تکنولويژی این است که توسعه فضای ابری و دیتاسنترها، باعث تسریع دسترسی به اطلاعات و کاهش هزینه‌های مردم می‌شود و همین موضوع استفاده از آن‌ها را ضروری می‌کند.
به اعتقاد این عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور درباره استفاده از فضای ابری هم باید تصمیم می‌گرفتیم که یا اینترنت در همه نقاط ایران وجود نداشته باشد و صرفاً متعلق به تهران و چند شهر مرکزی باشد یا دسترسی عمومی وجود داشته باشد که می‌تواند مخاطرات خاصی هم داشته باشد؛ بین این دو گزینه باید گزینه بهتر را انتخاب کرد.
ناظمی در ادامه به دغدغه مردم در خصوص تمام فناوری‌هایی که می‌توانند در محدودسازی اینترنت نقش داشته باشند اشاره کرد و گفت: «این که جامعه نگران این مسئله باشد که IXPها و فضای ابری برای محدودسازی اینترنت مورد استفاده قرار گیرد حاصل نوع فضای سیاسی و اقتصادی حاکم بر کشور و نوع نگاه امنیتی موجود در کشور است.»
ناظمی طرح این دغدغه‌ها در ایران امروز را نشان‌دهنده فاصله زیاد میان جامعه و کشور ما با توسعه دانست و توضیح داد: «اگر ما یک جامعه توسعه‌یافته بودیم نگرانی امکان محدودسازی توسط IXPها و فضای ابری را نداشتیم، بلکه دغدغه‌مان این بود که چرا نتوانسته‌ایم از IXPها استفاده بیشتری بکنیم تا دیتاسنترهایی داشته باشیم که میزبان پلتفرم‌های جهانی باشند؟»
اما جنس دغدغه‌های کاربران اینترنت در ایران با آنچه امیر ناظمی می‌گوید فاصله زیادی دارد. درست یک سال است که کاربران اینترنت خطر تصویب و اجرا شدن «طرح صیانت از حقوق کاربران فضای مجازی» را احساس می‌کنند و در ماه‌های اخیر با اشکال مختلفی از اختلال و محدودیت روبه‌رو می‌شوند. اینترنت در دو ماه گذشته چنان افت کیفیت و سرعتی داشته که بسیاری از کارشناسان آن را اجرای زیرپوستی و بی‌سروصدای طرح صیانت می‌دانند.
اختلال در اینترنت به گمان بسیاری از کاربران و حتی صاحب‌نظران حوزه فناوری عمدی و راهکار جدید دولت برای از دسترس خارج کردن اینترنت است که جایگزین راهکارهای پیشین مانند فیلترینگ و صفحه آشنای «پیوندها» شده است. در حال حاضر هیچ‌یک از مراجع مسئول در حوزه اعمال فیلترینگ به صورت رسمی و مستقیم دستور اعمال محدودیت صادر نکرده و حتی وزیر ارتباطات فرض اجرایی شدن طرح صیانت را از اساس رد می‌کند؛ اما آنچه کاربران با آن روبه‌رو هستند، وضعیت کاملاً متفاوتی را نشان می‌دهد.
به گفته کارشناسان، ایجاد سیاه‌چاله و روش‌های مختلفی که می‌تواند باعث طولانی شدن زمان بارگذاری صفحات، عدم دسترسی به برخی شبکه‌های اجتماعی (به‌ویژه اینستاگرام) بدون استفاده از فیلترشکن، دریافت پیام خطای ۴۰۳ یا سرتیفیکیت شود، از جمله روش‌هایی است که مانع دسترسی به اینترنت و استفاده از آن می‌شود.
یکی از کارشناسان فناوری اطلاعات در گفت‌وگو با دنیای اقتصاد از بروز اختلال دیگری خبر داد که پیش از این و در جریان آتش‌سوزی یک حوضچه ارتباطی در تهران و بروز اختلالات شدید در اینترنت کشور رخ داده بود. او از وجود سرتیفیکیت‌های جعلی در زمان وقوع این رخداد خبر داده و گفته است:
در ساعات اولیه بروز آن حادثه که منجر به اختلال در شبکه اینترنت کشور شد، ما خطایی را مشاهده می‌کردیم که از قرار گرفتن یک سرتیفیکیت مجهول در مسیر داده‌های ما حکایت داشت. این درحالی است که ما اساساً از چنین سرتیفیکیتی استفاده نمی‌کردیم و به صورت جعلی به جای درخواستی که ما ارسال می‌کردیم مشاهده می‌شد.
به گفته این کارشناس، یک سرتیفیکیت عملاً در شبکه، تونل امنی ایجاد می‌کند که اطلاعات یک کاربر بتواند بدون آسیب و مشاهده توسط دیگران از شبکه عبور کند؛ اما در جریان بروز اختلال در اینترنت، که آتش گرفتن یک حوضچه ارتباطی به‌عنوان دلیل آن مطرح شد، برخی کارشناسان از ایجاد سرتیفیکیت جعلی توسط یک فناوری چینی در مسیرهای داده‌های اینترنت کشور خبر می‌دهند.
با استناد به اخبار رسمی و گفته‌های مسئولان وضعیت اینترنت کشور نه‌تنها نابه‌سامان نیست، بلکه کیفیت اینترنت در یک سال اخیر بهبودهایی هم داشته است. علاوه‌براین، معاون وزیر ارتباطات در واکنش به شکایت‌های کاربران از سرعت و کیفیت اینترنت اعلام کرد: «کیفیت اینترنت پایین نیامده، سطح توقع مردم افزایش یافته است!» اما کاربران هر روز با کندتر شدن سرعت اینترنت، اختلال در بارگذاری صفحات، از کار افتادن فیلترشکن‌ها و مشکلات متعدد دیگری روبه‌رو هستند که استفاده از اینترنت را سخت و طاقت‌فرسا می‌کند.
شما مخاطبان زومیت در روزهای اخیر در استفاده از اینترنت با چه مشکلاتی روبه‌رو شده‌اید؟ کاربر کدام اپراتور هستید و چه تغییراتی در وضعیت اینترنت خود مشاهده کرده‌اید؟ پاسخ این پرسش‌ها را در بخش نظرات برای ما بنویسید.
