مخابرات، شرکتی که برای خدماتش به کسی پاسخگو نیست
انحصاری شدن مخابرات نه فقط شرکت‌های اینترنتی را دچار مشکل کرد که انتقاد وزارت ارتباطات را هم در دوره‌های مختلف در پی داشت. اما همچنان مخابرات ایران بر این انحصار پافشاری می‌کند و این روزها سردمدار بالا رفتن تعرفه و گران شدن اینترنت شده است. از اول امسال مسوولان این شرکت بارها در خبرها، یادداشت‌ها و نشست‌ها گفته‌اند اینترنت باید گران شود تا بتواند سرپا بماند و اعلام کرده‌اند بدهی این شرکت به چند هزار میلیارد رسیده است.
شرکت مخابرات در سال ۱۳۸۵ در روندی پرحاشیه خصوصی شد اما همچنان در دوره‌های مختلف از دولت‌ها تقاضای کمک کرده و حالا کارش به جایی رسیده که بازنشستگان این سازمان مرداد امسال تجمع کرده‌اند، آن‌هم در اعتراض به روندی که پس از خصوصی سازی آن شروع شد. مخابرات در این مدت در پرداخت مزایای رفاهی و استخدامی بازنشستگان کوتاهی کرد و نهایتا با اعلام اینکه توان مالی ندارد برخی از پرداختی‌های رفاهی را به کل حذف کرد. بیمه تکمیلی بازنشستگان هم ناقص است چون مخابرات بدهی خود را به بیمه پرداخت نکرده. یکی از فعالان بازنشسته در گفت‌وگویی با ایلنا گفته است: «شرکت مخابرات از طرق مختلف درآمد کسب می‌کند اما همواره به این بهانه که درآمدش پایین است از حقوق کارگران و بازنشستگان کسر می‌کند.»
سال ۸۸ خصوصی‌سازی این شرکت کامل شد و اسفند آن سال روابط عمومی این شرکت خبر داد با توجه به مشکلاتی که در زمینه اینترنت پرسرعت وجود داشت شرکت مخابرات ایران با مصوبه دولت تصمیم به ورود به این بخش گرفت و واگذاری در برخی استان‌ها را شروع کرد. در همان خبر روابط عمومی این شرکت گفته است: «بخش خصوصی که کنار ما فعالیت می‌کند تصور می‌کرد که مخابرات قصد حذف رقبا را دارد در صورتی که اینطور نیست و ما می‌خواهیم با بخش خصوصی تعامل داشته باشیم.»
در عمل مخابرات پس از خصوصی شدن تمام تلاش خود را برای انحصار و حذف رقبا به کار برد. آن زمان یکی از انتقادات مهم به روند خصوصی‌سازی مخابرات واگذاری آن به نهادی شبه‌دولتی بود و بعدها مشخص شد که واگذاری اشتباه تجهیزات مخابراتی مثل داکت‌ها و سیم‌های مسی چه فاجعه‌ای برای صنعت ارتباطات کشور به‌دنبال داشت.
برآیند عملکرد مخابرات نشان می‌دهد علاوه بر آنچه به کارکنان و بازنشستگان رفته، نه توانسته نیروهایش را آموزش دهد، نه حق بیمه کارمندان را به موقع پرداخت کند و نه روند توسعه‌ی مناسبی داشته است.
انحصار مخابرات مانعی بر راه اینترنت با کیفیت
انحصار مخابرات و عدم همکاری آن با شرکت‌های اینترنتی یکی از دلایلی است که اینترنت پرسرعت و باکیفیت و گسترش اینترنت ثابت از مردم دریغ شد. تا جایی که خود وزارتخانه به فکر راه‌هایی برای رفع این انحصار افتاد، بلکه بتواند اینترنت ثابت را توسعه بدهد. یکی از اقدامات برای رفع انحصار مخابرات و البته توسعه اینترنت ثابت، تغییر پروانه‌های اینترنت ثابت از PAP به FCP بود تا بدین‌ترتیب شرکت‌های اینترنتی خودشان شبکه‌سازی کنند و به سمت تکنولوژی جدید مثل فیبر نوری بروند. اما ۶ سال پس از اعطای پروانه به ۱۷ شرکت اینترنتی، آن‌ها نتوانستند شبکه مجزا از مخابرات راه بیاندازند. بخشی از امکانات زیربنایی و پایه‌ای و هزینه‌بر در انحصار مخابرات است و ایجاد آن هم به گفته‌ی حسین فلاح جوشقانی رئیس سابق رگولاتوری نه از نظر اجرایی امکان‌پذیر است نه از نظر اقتصادی به صرفه. او در گفت‌وگویی با زومیت مانع اصلی توسعه اینترنت ثابت را انحصار مخابرات دانست: «در حوزه امکانات زیربنایی و پایه‌ای مانند داکت، کانال، سیم مسی که هزینه‌بر است یک انحصار طبیعی وجود دارد؛ یعنی ایجاد این امکانات توسط یک شرکت دیگر به هیچ عنوان نه از نظر اجرایی امکان‌پذیر است و نه از نظر اقتصادی به‌‌صرفه.» امکانات زیرساختی نباید به مخابرات واگذار می‌شد. مشکلی که به زمان خصوصی‌سازی مخابرات برمی‌گردد.
مخابرات نه فقط در فضای کانکشن انحصار ایجاد کرده، بلکه با دارندگان مجوز اینترنت ثابت هم تعاملی ندارد. علی توسلی عضو کمیسیون اینترنت سازمان نظام صنفی رایانه‌ای در این باره گفته اگر قرار بوده که شبکه ارتباطات انحصاری باشد حاکمیت باید دارنده شبکه را ملزم به توسعه و به‌روزرسانی شبکه می‌کرد که از زمان واگذاری این شرکت انجام نشد. شرکت‌ها هم برای هر اقدامی نیاز به مسیر ارتباطی دارند و سیم مسی و مسیر آن در انحصار مخابرات است. مخابرات با اینکه در این زمینه نه موفق بوده و نه توانسته سودآوری کند می‌خواهد تمام لایه‌های سرویس را خودش بدهد و به شرکت‌های رقیب خود راه ندهد.
امکانات انحصاری زیربنایی مخابرات به او اجازه اقدامات ضد رقابتی می‌دهد و از این رو حجم بیشتری از مشتریان را به سوی خود جذب می‌کند. یوسفی‌زاده، مدیرعامل آسیاتک در گفت‌وگویی بعضی از این اقدامات انحصاری را برشمرده: «مخابرات خط اپراتور من را ۲۰ روزه رانژه می‌کند اما خط خودش را یک ساعته. به شرکت من اجازه نمی‌دهد در فلان جا بفروشم و خودش در همانجا می‌فروشد؛ حجم زیادی را کافو نوری می‌کند یا کافوها را از مرکز خارج می‌کند؛ مرکزش را جمع می‌کند؛ ساختمان‌هایش را می‌فروشد یا به زیرساخت می‌دهد به‌دلیل بدهکار بودن به این شرکت. این‌ها باعث می‌شود تا مثلاً یک سمت تبریز در یک روز ۵۰۰۰ مشتری از آسیاتک روی مخابرات برود، وقتی این مشتری‌ها از شرکت ما می‌رود معنایش این است که مشتری از کل بازار رفته است. این به‌معنای قوی‌تر شدن انحصار مخابرات برای جذب مشتریان و نگه‌داری آن‌ها است.»
شرکت‌های دارای پروانه ثابت به اجبار مخابرات و با عدم همکاری آن عقب نگه داشته شده‌اند. مدیرعامل سابق شاتل از تجهیزاتی میگوید که در انبارهایشان خاک خوردند چون مخابرات علاقه‌ای نداشت برای ارائه سرویس‌های VDSL با آن‌ها همکاری کند. نخجوانی به زومیت میگوید یکی از الزامات جایگزینی تکنولوژی قدیمی با جدید و توسعه زیرساخت‌های اینترنت همکاری مخابرات و شهرداری‌ها با شرکت‌های ارائه دهنده اینترنت است: «از سال ۹۶ صدها میلیارد تومان به قیمت آن زمان، سرمایه‌گذاری کردیم اما به دلیل عدم همکاری شرکت مخابرات و عدم همکاری شهرداری‌ها و عدم حمایت از حقوق پروانه‌ای ما، نمی‌توانیم سرویس بدهیم. اگر این سرویس را ارائه بدهیم، کیفیت اینترنت زمین تا آسمان متفاوت می‌شود. در جاهایی که با ما همکاری شده و ما سرویس VDSL دادیم، سرویسی که تجهیزاتش ۵ سال است دارد در انبارهای ما خاک می‌خورد، متوسط سرویس مشتری‌های ما از ۵ تا ۶ مگابیت بر ثانیه به ۷۰ تا ۱۰۰ مگابیت بر ثانیه رسیده، یعنی سرعت بیش از ده برابر شده. جایی که شهرداری‌ها با ما همکاری می‌کنند ما سرویس ۹۰۰ تا ۱۰۰۰ مگابیت بر ثانیه به مردم می‌دهیم و سرعت نزدیک به ۲۰۰ برابر شده است.»
آن‌ها می‌گویند مخابرات با انحصار شبکه کابل مسی در آن سرمایه‌گذاری نمی‌کند و امکان بهره‌برداری برای تکنولوژی‌های جدید را هم به سختی به دیگران می‌دهد. رئیس هیئت مدیره شاتل هم به‌تازگی در گفت‌وگویی با روابط‌عمومی این شرکت گفته: «با وجود قراردادی که با شرکت مخابرات داریم، این عزیزان حاضر به همکاری در این زمینه نیستند. نه سرمایه‌گذاری می‌کنند و نه همکاری و نه خود را ملزم به اجرای قوانین می‌دانند.»
اقداماتی که برای رفع انحصار انجام شد
وزیر ارتباطات، اردیبهشت امسال گفت: «رفع انحصار طول می‌کشد و ما تازه اول راه هستیم.» وزارت ارتباطات دولت سیزدهم بر توسعه شبکه فیبر نوری تأکید دارد و مدام بر آمارهای اتصال کاربران خانگی به شبکه فیبر نوری تأکید می‌کند. این وزارتخانه که وعده راه‌اندازی ۲۰ میلیون فیبر نوری را طی ۳ سال داده، تفاهم‌نامه‌ای هم با ۹ اپراتور برای گسترش استفاده مردم از فیبر نوری امضا کرده است اما مخابرات با وزارتخانه هم همکاری نمی‌کند و زارع‌پور ۲۹ اردیبهشت از عدم همکاری مراکز مخابراتی تهران با شرکت‌های خصوصی در اتصال فیبر نوری منازل گلایه کرده است. او وعده داده که این مسئله یعنی انحصار مخابرات را اصلاح می‌کند.
تلاش برای رفع انحصار مخابرات پیش از این دولت شروع شد و وزیر سابق معتقد بود داکت‌ها و شبکه سیم مسی به اشتباه در روند خصوصی‌سازی مخابرات فروخته شده‌اند و جزو انفال اند. درواقع از سال ۹۴ دولت برای بازپس‌گیری داکت‌های مخابراتی مکلف بود، لایحه برنامه ششم توسعه اقتصادی کشور هم به این موضوع اشاره داشت و مخابرات هم همیشه به‌شدت مخالف بود. سخنگوی مخابرات در واکنش به خبر تصویب لایحه انتزاع سیم مسی و داکت از شرکت مخابرات ایران گفته بود دولت نمی‌تواند جنس فروخته شده را پس بگیرد.
امیر ناظمی معاون وزارت ارتباطات در دولت قبل، این لایحه را زیرساختی‌ترین کار برای رفع انحصار مخابرات دانست که پس از دو سال مصوب و به مجلس ارسال شد. اما با آمدن دولت سیزدهم این لایحه در مجلس و دولت مسکوت ماند. همچنین اقدامات دیگری هم در این زمینه انجام شده بود تا قدمی برای رفع انحصار برداشته شود، ناظمی در توییتر خود نوشت: «به منظور افزایش سطح رقابت برای بخش مخابرات ثابت از ابزار تعریف پروانه‌های مخابراتی متنوع استفاده شد. تعریف خدمات TD-LTE یک نمونه برای کاهش انحصار مخابرات بوده و امروز شرکت‌هایی مانند زیتل تبدیل به گزینه رقیب مخابرات شده‌اند.»
پیش از این لایحه و در خرداد ۱۳۹۹ حسین فلاح جوشقانی خبر از قرارداد مخابرات با آسیاتک براساس مصوبه شماره ۲۶۰ کمیسیون تنظیم مقررات داد تا انحصار شرکت در ارائه خدمات اینترنت خانگی فیبر نوری و VDSL شکسته شود. او همچنین اعلام کرد سایر شرکت‌ها هم قراردادشان در دست پیگیری است.
برخی این نگرانی را هم مطرح کردند که توسعه اینترنت ثابت روی بستر فیبر نوری باعث انحصار جدید مخابرات شود، مخابراتی که سرویس بی‌کیفیتی را به‌طور محدود و با هر قیمتی دلش خواست عرضه کند و مردم را مجبور به استفاده از خدماتش می‌کند. در بعضی مناطق مردم مجبورند فقط از مخابرات اینترنت بخرند و با قطعی‌ها و سرعت و کیفیت پایین آن کنار بیایند چون این شرکت اجازه نمی‌دهد شرکت دیگری در آن نقطه خدمات بدهد و نیازی هم به پاسخگویی به مشتریان نمی‌بیند. یکی از کاربران در توییتر در این باره نوشته است: «زنگ زدم می‌گم اینترنت خونه اصلاً کار نمی‌کنه چک کردم روی ۲۱-۲۳ هست. میگه اینجا روی ۷۸ نشون می‌ده. شماره یک شرکت خصوصی رو داده بیاد وای فای رو چک کنه. میگه ازتون هزینه می‌گیرن. می‌گم اگه وای فای مشکل داشت چی؟ میگه از طرف ما مشکلی نداره . به همین بی‌مسئولیتی.» مشترک دیگر مخابرات هم نوشته زمانی که خطوط تلفن ثابت ده روز مشکل داشت نتوانست از حجم اینترنتی که از شرکت مخابرات خریده استفاده کند و مخابرات هم جبرانی نکرد.
تغییر تجهیزات از سیم مسی به نوری از سوی مخابرات هم برخی از مشترکان را ناخواسته مجبور به استفاده از خدمات این شرکت کرد. رضا آهنگر، کسی که پس از مشکلی که در استفاده از اینترنت پیدا کرد تصمیم به راه‌اندازی حرکتی جمعی علیه انحصار مخابرات گرفت به زومیت میگوید: «قبلا کافوی منطقه ما مسی بود و اپراتورهای مختلف خدمات ارائه می‌دادند. اما مخابرات این را تبدیل به نوری کرد و مبلغ را هم طوری مشخص کرد که برای اپراتورهای دیگر صرفه اقتصادی نداشته باشد در این منطقه فعالیت کنند. به نوعی انحصار انجام داد. من مجبور شدم از مخابرات سرویس بگیرم و هر بار که دچار مشکل می‌شدم و پیگیری می‌کردم جواب‌های سربالا می‌گرفتم. خودشان هم که تست می‌گرفتند متوجه می‌شدند اشکال از طرف خودشان است اما به سیم‌کشی داخلی ایراد می‌گرفتند. دیدم با کارهای کوچک و تماس با ۱۹۵ پیگیری خاصی انجام نمی‌شود و بهتر است قدم دیگری بردارم که به درد دیگران هم بخورد.» آهنگر آذر ۱۴۰۰ کارزاری با عنوان افزایش سرعت و کیفیت اینترنت ازطریق شکستن انحصار شرکت مخابرات راه انداخت که در آن اعتقاد بر این بود تنها فیبر نوری مشکل کیفیت و کندی اینترنت کشور را حل می‌کند. در بیانیه این کارزار اشاره شد که در ۱۰ سال گذشته فرسوده بودن شبکه مخابرات و انحصار در شبکه انتقال و فراهم نبودن زیرساخت‌های شبکه دلیل اصلی شکایت شرکت‌های اینترنتی بر سر توسعه خدمات‌شان است و اشاره شد که در حوزه امکانات زیربنایی و پایه‌ای مانند داکت‌ها، سابداکت‌ها، کانال‌ها، سیم مسی، حوضچه‌های مخابراتی و متعلقات مربوط که هزینه‌بر است یک انحصار طبیعی وجود دارد: «کانال‌ها، داکت‌ها و حوضچه‌های مخابراتی در واقع مسیر عبور فیبر نوری هستند. با خصوصی شدن شرکت مخابرات ایران، این زیرساخت‌های عمومی منحصراً دراختیار این شرکت قرار گرفتند و درنتیجه، توسعه ارتباطات ثابت در کشور منوط به رفتار مخابرات شد. اما مخابرات طی سال‌های اخیر نشان داد که با وجود مصوبات سازمان تنظیم مقررات و حتی انعقاد قرارداد با شرکت‌ها، برای توسعه اینترنت پرسرعت همکاری کامل را انجام نمی‌دهد.» بیانیه به اشتباه سال ۱۳۸۸ در واگذاری مخابرات می‌پردازد که در آن بخشی از اموال مردم به این شرکت واگذار شد: «واضح است که مخابرات می‌خواهد تمام لایه‌های سرویس را خودش بدهد و طبیعی است که به شرکت‌های رقیب خود در چنین شرایطی عملاً تا آنجا که بتواند راه نخواهد داد؛ گرچه خود نه در این زمینه موفق بود و نه توانسته سودآوری ایجاد کند.»
مشکلات مالی مخابرات
شرکت مخابرات ایران ۱۳ سال پس از واگذاری به بخش خصوصی، به‌دنبال کسب حمایت از دولت، افزایش قیمت تعرفه‌های مخابراتی و راه‌های دیگری است که بتواند درآمد خود را افزایش دهد. ۱۳ سال پس از آنکه مدیرعامل این شرکت اعلام کرده بود واگذاری به بخش خصوصی برای دولت هم از لحاظ اقتصادی پرسوددتر است، نادر صابری‌وند، معاون تنظیم مقررات شرکت مخابرات ایران اعلام کرده وضعیت مالی شرکت مخابرات ایران تا حدی نامناسب است که حتی از میلیون تومان افزایش درآمد هم استقبال می‌کند.
مخابرات در ماه‌های گذشته تلاش کرده مشکلات مالی‌اش را به گردن پایین بودن قیمت اینترنت و آنچه که ثابت بودن تعرفه می‌داند بیندازد اما برخی معتقدند مشکل مخابرات سوء مدیریت است. درخواست‌های متعدد این شرکت برای تعیین آبونمان ۲۰ هزار تومانی تلفن ثابت به گفته‌ی برخی کارشناسان نشان از یک خاصیت وضعیت انحصاری است، شرکتی که نیازی به جذب مشتری نمی‌بیند، کسی را رقیب خود نمی‌داند و برای خدماتی که بهبود نمی‌دهد هزینه بیشتر طلب می‌کند. با افزایش این تعرفه تلفن ثابت درآمد مخابرات هم بالاتر می‌رود. رئیس هیات مدیره نظام صنفی رایانه‌ای تهران افزایش تعرفه تلفن ثابت را هم موجب افزایش انحصار مخابرات دانسته است. وزیر ارتباطات سال گذشته افزایش تعرفه تلفن ثابت را مشروط به این کرد که مخابرات تعهد دهد سالانه یک میلیون پورت فیبر نوری راه بیندازد. یک بار دیگر هم برای افزایش تعرفه پیش پای مخابرات شرط و شروط گذاشته شده بود، زمانی که محمود واعظی وزیر اسبق ارتباطات در سال ۱۳۹۴ گفت مخابرات اگر خواهان تغییر تعرفه‌های مخابراتی است، باید برنامه توسعه آینده‌اش را به وزارتخانه بدهد که تا آن زمان این اتفاق نیفتاده بود. مخابرات به‌تازگی هم ثابت کرد که ممکن است شرطی را بپذیرد اما در نهایت زیر بار آن نرود. همان‌طور که قرار بود با بالارفتن تعرفه تلفن ثابت از اول شهریور، تبدیل وضعیت ایثارگران را انجام دهد اما مدیرعامل این شرکت ۱۴ شهریور اعلام کرد که تبدیل وضعیت انجام نمی‌شود.
زارع‌پور اعلام کرده که بیشتر به‌دنبال تعامل با مخابرات است. اگرچه لایحه بازپس‌گیری تجهیزات مخابرات را پس نگرفت اما معتقد بود با توجه به مباحث حقوقی این ماجرا ممکن است به این شکل قابل اجرا نباشد. مخابرات در این مدت به وزیر دولت سیزدهم نشان داد که از انحصارش کوتاه نمی‌آید. بااین‌حال وزیر ارتباطات امیدوار است انحصار مخابرات برای پروژه فیبر نوری اشکالی ایجاد نکند. او در حاشیه برنامه روز ارتباطات اعلام کرد انحصار مخابرات در زمینه فیبر نوری شکسته شده اما تأکید کرده بود شکستن انحصار این شرکت بیش از این‌ها زمان لازم دارد و تازه اول راه است. انحصار شرکتی خصوصی که می‌تواند به کسی هم پاسخگو نباشد.
